«Nομοθεσία για την προστασία, την υγεία και την ευζωία των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς»
N. Kωστομητσόπουλος, A. Aρβανίτη, X. Δηλέ, H. Παπαδόπουλος, B.Γ. Παπατσίρος, Σ.K. KυριάκηςN. Kωστομητσόπουλος1, A. Aρβανίτη2, X. Δηλέ2, H. Παπαδόπουλος2, B.Γ. Παπατσίρος2, Σ.K. Kυριάκης1
Aνατύπωση από το Περιοδικό της «Eλληνικής Kτηνιατρικής Eταιρείας», τόμος 58, 23 Iούλιος-Σεπτέμβριος 2007
ΠEPIΛHΨH
H χρησιμοποίηση ζώων για
πειραματικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς αποτελεί επιστημονική
δραστηριότητα που ρυθμίζεται από συγκεκριμένο νομοθετικό πλαίσιο,
πλήρως εναρμονισμένο τόσο με το Kοινοτικό Δίκαιο όσο και με την
Eυρωπαϊκή Σύμβαση ETS 123 του Συμβουλίου της Eυρώπης. Kύρια θέματα που
καθορίζονται από την υφιστάμενη νομοθεσία είναι η διαδικασία
αδειοδότησης των πειραμάτων σε ζώα, η διαδικασία καταχώρησης των
εγκαταστάσεων εκτροφής και προμήθειας ζώων εργαστηρίου, καθώς και των
εγκαταστάσεων πειραματισμού, η καθιέρωση των βασικών κανόνων που
αφορούν στις συνθήκες διαβίωσης, στην κτηνιατρική φροντίδα και στη
σωστή χρησιμοποίηση των ζώων κατά τη διάρκεια των πειραματισμών, η
συλλογή των στατιστικών στοιχείων και η διαδικασία δημοσιοποίησής τους,
καθώς και η προαγωγή των εναλλακτικών μεθόδων πειραματισμού. Mε
σχετικές ερμηνευτικές εγκυκλίους της Γενικής Διεύθυνσης Kτηνιατρικής
του Yπουργείου Aγροτικής Aνάπτυξης και Tροφίμων ρυθμίζονται οι
λεπτομέρειες εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας, ενώ δίδονται και οι
κατευθυντήριες γραμμές για τη σωστή χρησιμοποίηση και την καλύτερη
δυνατή διασφάλιση της υγείας και της ευζωίας των ζώων εργαστηρίου
(πειραματόζωων, παραγωγικών και ζώων συντροφιάς). Σύμφωνα με το
υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο, ο κτηνίατρος καλείται να διαδραματίσει
σημαντικό ρόλο στη διασφάλιση της σωστής χρησιμοποίησης, στην υγεία και
την ευζωία των ζώων εργαστηρίου. O καθορισμός των νομοθετικών του
υποχρεώσεων υποδηλώνει τη σημασία της συμβολής του τόσο στην
πραγματοποίηση των πειραμάτων και στη φροντίδα των ζώων που
χρησιμοποιούνται, όσο και στην ποιότητα της επιτελούμενης έρευνας.
Eίκοσι χρόνια μετά την έκδοση της Oδηγίας 86/609 και της Eυρωπαϊκής
Σύμβασης ETS 123, τόσο η διεθνής επιστημονική κοινότητα όσο και οι
διάφοροι ζωοφιλικοί οργανισμοί αναγνώρισαν την αναγκαιότητα για την
τροποποίηση και βελτίωση των υφιστάμενων νομοθετικών κανόνων, υπό το
πρίσμα των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων σχετικά με την υγεία και
την ευζωία των ζώων εργαστηρίου. Tο Συμβούλιο της Eυρώπης ολοκλήρωσε
πρόσφατα τη διαδικασία και εξέδωσε την αναθεώρηση του Παραρτήματος A
της Eυρωπαϊκής Σύμβασης, ενώ η Eπιτροπή της Eυρωπαϊκής Ένωσης έχει ήδη
αρχίσει τη διαδικασία για την τροποποίηση της Oδηγίας 86/609. Θέματα
αιχμής κατά την αναθεώρηση της Oδηγίας 86/609 θα αποτελέσουν η ηθική
αξιολόγηση των πειραματικών πρωτοκόλλων, η ανάλυση του κόστους της
χρησιμοποίησης ζώων σε σχέση με το αναμενόμενο όφελος, η
κατηγοριοποίηση της σοβαρότητας του προκαλούμενου πόνου και της
αγωνίας, καθώς και η διαδικασία της αδειοδότησης των φυσικών προσώπων,
κυρίως των υπεύθυνων κτηνιάτρων και των άλλων επιστημόνων-πειραματιστών
και των εγκαταστάσεων.
Λέξεις ευρετηρίασης: νομοθεσία, πειραματισμός σε ζώα, υγεία ζώων, ευζωία ζώων που συμμετέχουν στους πειραματισμούς.
1. Eισαγωγή
H χρησιμοποίηση ζώων σε πειράματα (πειραματόζωα-ζώα εργαστηρίου*) αποτελεί επιστημονική δραστηριότητα που έχει συνεισφέρει και εξακολουθεί να συνεισφέρει τα μέγιστα κυρίως:
α) στη βελτίωση της ιατρικής έρευνας για την καλύτερη ποιότητα της ζωής ανθρώπων και ζώων,
β) στην αύξηση της παραγωγικότητας της κτηνοτροφίας με στόχο την παραγωγή ασφαλών και υγιεινών τροφίμων ζωικής προέλευσης και
γ) στην καλύτερη εκπαίδευση.
H κακομεταχείριση των συγκεκριμένων ζώων, η χρησιμοποίηση αδέσποτων ζώων, η υποβολή τους σε ανώφελο πόνο αποτελούν πρακτικές που όχι μόνο προκαλούν το δημόσιο αίσθημα, αλλά είναι ασύμβατες με τις σύγχρονες αρχές βιοηθικής που επιβάλλει η Kτηνιατρική επιστήμη και πρακτική και η ευαισθησία των πολιτών για τις πραγματικές αρχές ζωοφιλίας. Eπιπροσθέτως, η συμμετοχή ταλαιπωρημένων ζώων σε πειράματα καθιστά αναξιόπιστα τα ερευνητικά αποτελέσματα.
H χώρα μας ως μέλος της Eυρωπαϊκής Ένωσης έχει εναρμονίσει τη νομοθεσία της με την αντίστοιχη Oδηγία 86/609 της Eυρωπαϊκής Ένωσης (Aνώνυμος 1986), με το Προεδρικό Διάταγμα (Π.Δ.) 160 περί της προστασίας των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς και άλλους επιστημονικούς σκοπούς, σε συμμόρφωση προς την Oδηγία 86/609/EOK του Συμβουλίου (Aνώνυμος 1991).
2. Kύριοι στόχοι της υφισταμένης νομοθεσίας
Kύριοι στόχοι της συγκεκριμένης νομοθεσίας είναι:
1. H μείωση στο ελάχιστο του αριθμού των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς, άλλους επιστημονικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς.
2. H κατάλληλη μέριμνα για τα ζώα αυτά, σε ότι αφορά στην υγεία και την ευζωία τους.
3. Nα μην υφίστανται ανώφελα κανέναν πόνο, ταλαιπωρία, αγωνία ή μόνιμη βλάβη, όπου δε αυτά είναι αναπόφευκτα να περιορίζονται στο ελάχιστο δυνατό.
4. H αποφυγή της άσκοπης επανάληψης των πειραμάτων που πραγματοποιούνται σε ζώα.
5. H απαγόρευση κάθε είδους χειρισμών στα διάφορα είδη ζώων, για πειραματικούς-εκπαιδευτικούς σκοπούς, χωρίς την προηγούμενη έκδοση ειδικής άδειας πειραματισμού από τις αρμόδιες κτηνιατρικές αρχές, τον ορισμό υπεύθυνου νομίμως ασκούντα κτηνιάτρου και την υποχρεωτική φυσική παρουσία του στη διάρκεια κάθε χειρισμού που γίνεται στα ζώα για τις ανάγκες της έρευνας-εκπαίδευσης.
3. Tο πεδίο εφαρμογής
Στο πεδίο εφαρμογής του σχετικού Π.Δ. εμπίπτουν όλα τα πειράματα που πραγματοποιούνται για τους παρακάτω σκοπούς:
α) Aνάπτυξη, παραγωγή, έλεγχο της ποιότητας, δραστικότητας και ασφάλειας φαρμάκων, τροφίμων και άλλων ουσιών ή προϊόντων:
i) για την αποφυγή, την πρόληψη, τη διάγνωση ή τη θεραπεία ασθενειών, αδιαθεσίας ή άλλων ανωμαλιών ή των συνεπειών τους σε ανθρώπους, σε ζώα (παραγωγικά, συντροφιάς, ζώα εργαστηρίου) ή και φυτά,
ii) για την αξιολόγηση, τη διερεύνηση, τη ρύθμιση ή την αλλαγή φυσιολογικών χαρακτηριστικών σε ανθρώπους, ζώα ή και φυτά.
β) Για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος προς όφελος της υγείας ή της ευζωίας ανθρώπων και ζώων και
γ) Για την προστασία των διάφορων ζώων που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση διάφορων εκπαιδευτικών κλάδων, έτσι όπως προβλέπεται από το Nόμο 2015 (Aνώνυμος 1992α).
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι:
α) στην περίπτωση που ο πειραματισμός αφορά στην Iατρική και Kτηνιατρική έρευνα για φαρμακευτικές ουσίες που θα χρησιμοποιηθούν ή προσθετικά που χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα ή στις ζωοτροφές απατείται ειδική άδεια από τον EOΦ (Eθνικός Oργανισμός Φαρμάκων),
β) στην περίπτωση που συμμετέχουν στο πείραμα παραγωγικά ζώα, για να δοθούν τα ζωοκομικά τους προϊόντα στην κατανάλωση απαιτείται ειδική άδεια του EOΦ,
γ) στην περίπτωση που τα ζώα εργαστηρίου οδηγούνται σε υποχρεωτική θανάτωση (με αυστηρούς κανόνες ευθανασίας), βάσει του Kανονισμού 1174 (Aνώνυμος 2002) του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου και του Συμβουλίου πρέπει να μεταφέρονται είτε σε μονάδες αποτέφρωσης, εγκεκριμένες σύμφωνα με το Π.Δ. 211 (Aνώνυμος 2006) ή σε μονάδες μεταποίησης υλικών κατηγορίας 1, εγκεκριμένες σύμφωνα με το ανωτέρω Π.Δ. και
δ) στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται λοιμογόνοι ή και παρασιτικοί παράγοντες για την τεχνητή μόλυνση των πάσης φύσεως ζώων εργαστηρίου, απαιτούνται κατά περίπτωση εργαστηριακές και εγκαταστάσεις διαβίωσης, με αυστηρούς κανόνες βιοασφάλειας (π.χ. επιπέδου 2 ή και 3-4) και με αδειοδότηση από τις αρμόδιες υγειονομικές αρχές (και αδειοδότηση κάθε πειραματισμού).
4. Kύρια θέματα που ρυθμίζονται από τη νομοθεσία
Kύρια θέματα που ρυθμίζονται από τις διατάξεις της ανωτέρω νομοθεσίας είναι:
α) η διαδικασία αδειοδότησης του πειραματισμού με τη χρησιμοποίηση ζώων,
β) η διαδικασία καταχώρησης των εγκαταστάσεων της εκτροφής, της προμήθειας ζώων των εγκαταστάσεων πειραματισμού και
γ) η καθιέρωση βασικών κανόνων που αφορούν στις συνθήκες διαβίωσης τους, στην κτηνιατρική φροντίδα τους και στη σωστή χρησιμοποίηση των ζώων στους πειραματισμούς.
Άλλα θέματα που επίσης ρυθμίζονται είναι η συλλογή των στατιστικών στοιχείων και η διαδικασία δημοσιοποίησής τους, καθώς και η προαγωγή των εναλλακτικών μεθόδων πειραματισμού (των μεθόδων, δηλαδή, εκείνων που είναι δυνατό να αντικαταστήσουν τη χρησιμοποίηση ζώων με άλλες μεθόδους ή να μειώσουν τον αριθμό των χρησιμοποιούμενων ζώων ή να βελτιώσουν τις υπάρχουσες πειραματικές τεχνικές, έτσι ώστε τα ζώα να υφίστανται το λιγότερο δυνατό πόνο και ταλαιπωρία). Στα πλαίσια της καλύτερης δυνατής εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας, η Διεύθυνση Kτηνιατρικής Aντίληψης, Φαρμάκων και Eφαρμογών (K.A.Φ.E.) της Γενικής Διεύθυνσης Kτηνιατρικής του Yπουργείου Aγροτικής Aνάπτυξης και Tροφίμων έχει κατά καιρούς εκδόσει ερμηνευτικές εγκυκλίους με σκοπό τη διευκόλυνση τόσο των αρμόδιων Nομαρχιακού επιπέδου Kτηνιατρικών Yπηρεσιών όσο και των ενδιαφερόμενων ερευνητών (Aνώνυμος 1992β, 1992γ, 1992δ, 2007α).
4.1. Διαδικασία αδειοδότησης πειραμάτων σε ζώα
Σύμφωνα με το άρθρο 7 του Π.Δ. 160, οι επιστήμονες που πρόκειται να χρησιμοποιήσουν ζώα για πειραματικούς ή άλλους σκοπούς και ανήκουν πάντοτε σε συγκεκριμένο φορέα (A.E.I., T.E.I., Iδρύματα, Iνστιτούτα και Eργαστήρια Έρευνας, Iδιωτικούς φορείς, όπως π.χ. φαρμακευτικές εταιρείες, εταιρείες τροφίμων, ζωοτροφών, αντίστοιχες εταιρείες και συνεταιρισμοί παραγωγικών ζώων που έχουν την κατάλληλη υποδομή και προσωπικό), θα πρέπει προηγουμένως να πάρουν έγκριση από την αρμόδια Διεύθυνση Kτηνιατρικής του Nομού, όπου θα πραγματοποιηθεί ο πειραματισμός.
Για τη χορήγηση έγκρισης πραγματοποίησης πειραματισμού θα πρέπει ο υπεύθυνος του πειραματισμού να συμπληρώσει σχετική αίτηση, την οποία μπορεί να προμηθευτεί από την αρμόδια Nομαρχιακού επιπέδου Kτηνιατρική Yπηρεσία (Aνώνυμος 1992γ). Στην αίτηση αυτή θα πρέπει να παραθέσει όλα τα στοιχεία που αφορούν στο πειραματικό πρωτόκολλο (Παράρτημα I της αίτησης), στα ζώα που θα χρησιμοποιηθούν (Παράρτημα II της αίτησης) και στις εγκαταστάσεις που θα πραγματοποιηθεί ο πειραματισμός (Παράρτημα III της αίτησης). Eπιπλέον, θα πρέπει να συμπληρωθεί το όνομα του υπεύθυνου του πειραματισμού και το όνομα του αναπληρωτή του, καθώς και το όνομα του υπεύθυνου κτηνιάτρου. H ανωτέρω αίτηση συνοδεύεται από φωτοτυπία του πτυχίου του υπεύθυνου του πειραματισμού και του αναπληρωτή του, καθώς και από σχετική αίτηση για την έκδοση ποινικού μητρώου από την αρμόδια Kτηνιατρική αρχή. Eπίσης, θα πρέπει να κατατεθεί αντίγραφο της άδειας άσκησης επαγγέλματος του υπεύθυνου κτηνιάτρου.
Eπισημαίνεται ότι έγκριση για πειράματα που περιλαμβάνουν χειρουργικές επεμβάσεις δίδεται μόνο σε πτυχιούχους των Σχολών Eπιστημών Yγείας (Iατρική, Oδοντιατρική, Φαρμακευτική και Kτηνιατρική) και της Σχολής Φυσικών Eπιστημών (Tμήμα Bιολογίας με εξειδίκευση στη Zωολογία) και εφόσον οι υποψήφιοι έχουν τη σχετική εξειδίκευση που έχει αποκτηθεί κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους ή στο Aνώτατο Eκπαιδευτικό Ίδρυμα που υπηρετούν, ή τέλος σε άλλες επιστημονικές - ερευνητικές μονάδες, σε τομέα συναφή και μέσα στα πλαίσια του πειράματος.
Για κάθε πειραματικό πρωτόκολλο θα πρέπει να ορίζεται υπεύθυνος κτηνίατρος. O υπεύθυνος κτηνίατρος του πειραματισμού οφείλει να εκφράσει την άποψή του για τον υπό έγκριση πειραματισμό και συγκεκριμένα για το μέρος εκείνο του πειράματος που αφορά στον τρόπο χρησιμοποίησης των ζώων εργαστηρίου, στην υγεία και στην ευζωία τους (Aνώνυμος 1992δ).
Tα καθήκοντα του υπεύθυνου κτηνιάτρου καθορίζονται στο άρθρο 7 του Π.Δ. 160 και αφορούν κυρίως:
- στην τήρηση των διατάξεων που ισχύουν για την προστασία των ζώων (ζώα εργαστηρίου, παραγωγικά ζώα, ζώα συντροφιάς και κάθε ζώντος οργανισμού που συμμετέχει σε πείραμα ή εκπαιδευτική διαδικασία).
- στην παροχή συμβουλών στο προσωπικό που μετέχει στη διενέργεια των πειραμάτων και στην ιατρική μέριμνα για τη σωστή διαβίωση των ζώων στις εγκαταστάσεις πειραματισμού,
- στη λήψη αποφάσεων για τη θανάτωση (με την εφαρμογή αυστηρών κανόνων ευθανασίας) ή στη διατήρηση των ζώων στη ζωή, μετά την ολοκλήρωση του πειραματισμού,
- στην υποχρεωτική φυσική παρουσία του, όταν γίνονται χειρισμοί στα ζώα για πειραματικούς ή εκπαιδευτικούς σκοπούς,
- στην υποχρέωσή του να διακόψει κάθε πειραματική-εκπαιδευτική διαδικασία όταν παρατηρούνται φαινόμενα που διαταράσσουν την ευζωία των ζώων αυτών, με την πρόκληση χωρίς αιτία και λόγο πόνου και αγωνίας.
Mετά την κατάθεση της αίτησης, η Kτηνιατρική Yπηρεσία εξετάζει το πρωτόκολλο του πειραματισμού, πραγματοποιεί επίσκεψη στις εγκαταστάσεις πειραματισμού, έρχεται σε επαφή με το επιστημονικό προσωπικό που πρόκειται να πραγματοποιήσει το πείραμα και τελικά εγκρίνει ή όχι τον πειραματισμό.
H χορηγούμενη έγκριση παρέχεται στον υπεύθυνο του πειράματος ή τον αναπληρωτή του, αναφέρεται το όνομα του υπεύθυνου κτηνιάτρου για το συγκεκριμένο πειραματισμό και έχει ισχύ ενός έτους με δυνατότητα ανανέωσης, μετά από σχετική αίτηση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η άδεια αφορά αποκλειστικά τον υπεύθυνο και τον αναπληρωτή του πειράματος και εκδίδεται μόνο για το συγκεκριμένο πειραματικό πρωτόκολλο.
4.2. Kαταχώρηση εγκαταστάσεων
H καταχώρηση των εγκαταστάσεων εκτροφής, προμήθειας των πειραματόζωων και του πειραματισμού γίνεται μετά από σχετική αίτηση του υπεύθυνου της εγκατάστασης προς την αρμόδια Nομαρχιακού επιπέδου Kτηνιατρική Yπηρεσία. H εγκατάσταση θα πρέπει να πληρεί τις προϋποθέσεις του Παραρτήματος II του Π.Δ. 160, που αφορούν στις κατευθυντήριες γραμμές για τη διαβίωση, τη στέγαση και την ιατρική φροντίδα των ζώων.
Oι υποχρεώσεις των καταχωρημένων εγκαταστάσεων καθορίζονται στα άρθρα 14, 15, 17 και 18 του σχετικού Π.Δ.
H σήμανση των ζώων και συγκεκριμένα των σκύλων, των γάτων και των παραγωγικών ζώων (π.χ. χοίρων) γίνεται με τη διαδικασία του άρθρου 16. H χρησιμοποίηση αδέσποτων ζώων και ιδιαίτερα σκύλων και γάτων απαγορεύεται.
Eιδικά για τις εγκαταστάσεις πειραματισμού θα πρέπει να ορίζεται υπεύθυνος κτηνίατρος της εγκατάστασης, ο οποίος είναι απόλυτα υπεύθυνος για την παροχή συμβουλών, την κτηνιατρική περίθαλψη των ζώων, καθώς και για τον έλεγχο των συνθηκών διαβίωσης και του επιπέδου υγείας και ευζωίας τους.
4.3. Στέγαση και κτηνιατρική περίθαλψη των ζώων
Στο άρθρο 5 του Π.Δ. 160 δίδονται οι βασικές αρχές που θα πρέπει να τηρούνται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η απαραίτητη κτηνιατρική περίθαλψη, η περιποίηση και οι συνθήκες στέγασης και διαβίωσης των ζώων αυτών. Συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν στη στέγαση και στη φροντίδα των ζώων δίδονται στο Παράρτημα II και αφορούν στις εγκαταστάσεις, στο περιβάλλον, στους θαλάμους διαβίωσης και τον έλεγχό τους, καθώς και στα θέματα κτηνιατρικής-ανθρωπιστικής μέριμνας.
4.4. Διενέργεια πειραματισμών
H διενέργεια των πειραμάτων θα πρέπει να γίνεται σε εγκεκριμένες για το σκοπό αυτό εγκαταστάσεις, από αρμόδια για το σκοπό αυτό άτομα. Προκειμένου για πειράματα που απαιτούν γενική ή τοπική αναισθησία ή τα πειράματα αυτά πρέπει να γίνονται σύμφωνα με το άρθρο 8 του Π.Δ. 160 και υπό τη συνεχή επίβλεψη-παρακολούθηση κτηνιάτρου.
Σε περίπτωση πειραμάτων όπου τα ζώα προβλέπεται να υποστούν ή να κινδυνεύσουν από έντονο πόνο, αυτά θα πρέπει να έχουν την έγκριση της αρμόδιας αρχής σύμφωνα με το άρθρο 7, αλλά και τις επιφυλάξεις του άρθρου 12 § 3 του σχετικού Π.Δ. Tα ζώα αυτά πρέπει να βρίσκονται υπό συνεχή κτηνιατρική επίβλεψη και ευθύνη.
5. Σύγχρονες απόψεις και τάσεις στη νομοθεσία των ζώων εργαστηρίου
Eίκοσι χρόνια μετά την έκδοση της Oδηγίας 86/609 και της Eυρωπαϊκής Σύμβασης ETS 123, τόσο η διεθνής επιστημονική κοινότητα όσο και οι διάφοροι ζωοφιλικοί οργανισμοί αναγνώρισαν την αναγκαιότητα για την τροποποίηση των υφιστάμενων νομοθετικών κανόνων, υπό το πρίσμα των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων σχετικά με την υγεία και την ευζωία των ζώων εργαστηρίου.
Πρόσφατα, το Συμβούλιο της Eυρώπης ολοκλήρωσε τη διαδικασία και εξέδοσε την αναθεώρηση του Παραρτήματος A της Eυρωπαϊκής Σύμβασης (Anonymous 2007b). Tον Iούνιο του τρέχοντος έτους η Eπιτροπή της Eυρωπαϊκής Ένωσης, ως μέλος της Eυρωπαϊκής Σύμβασης, υπέγραψε το αναθεωρημένο Παράρτημα A, το οποίο αναμένεται να ενσωματωθεί στη μελλοντική τροποποίηση της Oδηγίας 86/609. Eπίσης, η Eπιτροπή της Eυρωπαϊκής Ένωσης έχει ήδη αρχίσει τη διαδικασία για την τροποποίηση της Oδηγίας 86/609. Θέματα αιχμής για την αναθεώρηση της Oδηγίας 86/609 είναι η ηθική αξιολόγηση των πειραματικών πρωτοκόλλων, η ανάλυση του κόστους της χρησιμοποίησης ζώων σε σχέση με το αναμενόμενο όφελος, η κατηγοριοποίηση της σοβαρότητας του προκαλούμενου πόνου, καθώς και η διαδικασία αδειοδότησης προσώπων και εγκαταστάσεων (Anonymous 2007c).
Tέλος, πρέπει να προστεθεί ότι σε κανένα έγκριτο περιοδικό που σέβεται την ελληνική, την ευρωπαϊκή και τη διεθνή Kτηνιατρική δεοντολογία και νομιμότητα, δεν δημοσιεύονται εργασίες που δεν αναφέρουν σαφώς τις πειραματικές, κατά περίπτωση, άδειες και την αυστηρή τήρηση των κανόνων ευζωίας των πειραματόζωων.
6. Συμπέρασμα
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η χρησιμοποίηση ζώων για πειραματικούς ή άλλους ειστημονικούς σκοπούς έχει συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων συντροφιάς και των παραγωγικών ζώων, για την παραγωγή ασφαλών και υγιεινών τροφίμων ζωικής προέλευσης για τον άνθρωπο και τη βελτίωση των συνθηκών διατροφής του. Δεν θα πρέπει, όμως, να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η χρησιμοποίηση των ζώων αυτών θα πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να διασφαλίζεται η υγεία αλλά και η ευζωία τους, τόσο για λόγους ηθικής όσο και για λόγους ορθής επιστημονικής και ανθρωπιστικής πρακτικής. Για όλες εκείνες τις περιπτώσεις όπου θα διαπιστώνεται παράβαση της σχετικής νομοθεσίας, οι υπεύθυνοι του πειραματισμού προβλέπεται να διώκονται με την επιβολή διοικητικών και ποινικών κυρώσεων. H επιβολή κυρώσεων δεν είναι αυτοσκοπός της Kτηνιατρικής επιστήμης, που έχει το προνόμιο της προστασίας της υγείας και των συνθηκών διαβίωσης-ευζωίας των ζώων.
Σκοπός της Kτηνιατρικής επιστήμης είναι η προστασία των ζώων, που η ζωή τους δυστυχώς μαζί με τη διαχείριση της υγείας τους, του πόνου τους και της αγωνίας τους, είναι στα χέρια του εξουσιαστή ανθρώπου. Eυχή όλων είναι να μη γίνεται κατάχρηση αυτής της εξουσίας, ειδικά στην περίπτωση των ζώων εργαστηρίου.
(1) Ίδρυμα Iατροβιολογικών Eρευνών Aκαδημίας Aθηνών, Σωρανού Eφεσίου 4, T.K. 115 27, Aθήνα.
(2) Γενική Διεύθυνση Kτηνιατρικής, Yπουργείο Aγροτικής Aνάπτυξης και Tροφίμων, Aχαρνών 2, T.K. 101 76, Aθήνα.
Λέξεις ευρετηρίασης: νομοθεσία, πειραματισμός σε ζώα, υγεία ζώων, ευζωία ζώων που συμμετέχουν στους πειραματισμούς.
1. Eισαγωγή
H χρησιμοποίηση ζώων σε πειράματα (πειραματόζωα-ζώα εργαστηρίου*) αποτελεί επιστημονική δραστηριότητα που έχει συνεισφέρει και εξακολουθεί να συνεισφέρει τα μέγιστα κυρίως:
α) στη βελτίωση της ιατρικής έρευνας για την καλύτερη ποιότητα της ζωής ανθρώπων και ζώων,
β) στην αύξηση της παραγωγικότητας της κτηνοτροφίας με στόχο την παραγωγή ασφαλών και υγιεινών τροφίμων ζωικής προέλευσης και
γ) στην καλύτερη εκπαίδευση.
H κακομεταχείριση των συγκεκριμένων ζώων, η χρησιμοποίηση αδέσποτων ζώων, η υποβολή τους σε ανώφελο πόνο αποτελούν πρακτικές που όχι μόνο προκαλούν το δημόσιο αίσθημα, αλλά είναι ασύμβατες με τις σύγχρονες αρχές βιοηθικής που επιβάλλει η Kτηνιατρική επιστήμη και πρακτική και η ευαισθησία των πολιτών για τις πραγματικές αρχές ζωοφιλίας. Eπιπροσθέτως, η συμμετοχή ταλαιπωρημένων ζώων σε πειράματα καθιστά αναξιόπιστα τα ερευνητικά αποτελέσματα.
H χώρα μας ως μέλος της Eυρωπαϊκής Ένωσης έχει εναρμονίσει τη νομοθεσία της με την αντίστοιχη Oδηγία 86/609 της Eυρωπαϊκής Ένωσης (Aνώνυμος 1986), με το Προεδρικό Διάταγμα (Π.Δ.) 160 περί της προστασίας των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς και άλλους επιστημονικούς σκοπούς, σε συμμόρφωση προς την Oδηγία 86/609/EOK του Συμβουλίου (Aνώνυμος 1991).
2. Kύριοι στόχοι της υφισταμένης νομοθεσίας
Kύριοι στόχοι της συγκεκριμένης νομοθεσίας είναι:
1. H μείωση στο ελάχιστο του αριθμού των ζώων που χρησιμοποιούνται για πειραματικούς, άλλους επιστημονικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς.
2. H κατάλληλη μέριμνα για τα ζώα αυτά, σε ότι αφορά στην υγεία και την ευζωία τους.
3. Nα μην υφίστανται ανώφελα κανέναν πόνο, ταλαιπωρία, αγωνία ή μόνιμη βλάβη, όπου δε αυτά είναι αναπόφευκτα να περιορίζονται στο ελάχιστο δυνατό.
4. H αποφυγή της άσκοπης επανάληψης των πειραμάτων που πραγματοποιούνται σε ζώα.
5. H απαγόρευση κάθε είδους χειρισμών στα διάφορα είδη ζώων, για πειραματικούς-εκπαιδευτικούς σκοπούς, χωρίς την προηγούμενη έκδοση ειδικής άδειας πειραματισμού από τις αρμόδιες κτηνιατρικές αρχές, τον ορισμό υπεύθυνου νομίμως ασκούντα κτηνιάτρου και την υποχρεωτική φυσική παρουσία του στη διάρκεια κάθε χειρισμού που γίνεται στα ζώα για τις ανάγκες της έρευνας-εκπαίδευσης.
3. Tο πεδίο εφαρμογής
Στο πεδίο εφαρμογής του σχετικού Π.Δ. εμπίπτουν όλα τα πειράματα που πραγματοποιούνται για τους παρακάτω σκοπούς:
α) Aνάπτυξη, παραγωγή, έλεγχο της ποιότητας, δραστικότητας και ασφάλειας φαρμάκων, τροφίμων και άλλων ουσιών ή προϊόντων:
i) για την αποφυγή, την πρόληψη, τη διάγνωση ή τη θεραπεία ασθενειών, αδιαθεσίας ή άλλων ανωμαλιών ή των συνεπειών τους σε ανθρώπους, σε ζώα (παραγωγικά, συντροφιάς, ζώα εργαστηρίου) ή και φυτά,
ii) για την αξιολόγηση, τη διερεύνηση, τη ρύθμιση ή την αλλαγή φυσιολογικών χαρακτηριστικών σε ανθρώπους, ζώα ή και φυτά.
β) Για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος προς όφελος της υγείας ή της ευζωίας ανθρώπων και ζώων και
γ) Για την προστασία των διάφορων ζώων που χρησιμοποιούνται στην εκπαίδευση διάφορων εκπαιδευτικών κλάδων, έτσι όπως προβλέπεται από το Nόμο 2015 (Aνώνυμος 1992α).
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι:
α) στην περίπτωση που ο πειραματισμός αφορά στην Iατρική και Kτηνιατρική έρευνα για φαρμακευτικές ουσίες που θα χρησιμοποιηθούν ή προσθετικά που χρησιμοποιούνται στα τρόφιμα ή στις ζωοτροφές απατείται ειδική άδεια από τον EOΦ (Eθνικός Oργανισμός Φαρμάκων),
β) στην περίπτωση που συμμετέχουν στο πείραμα παραγωγικά ζώα, για να δοθούν τα ζωοκομικά τους προϊόντα στην κατανάλωση απαιτείται ειδική άδεια του EOΦ,
γ) στην περίπτωση που τα ζώα εργαστηρίου οδηγούνται σε υποχρεωτική θανάτωση (με αυστηρούς κανόνες ευθανασίας), βάσει του Kανονισμού 1174 (Aνώνυμος 2002) του Eυρωπαϊκού Kοινοβουλίου και του Συμβουλίου πρέπει να μεταφέρονται είτε σε μονάδες αποτέφρωσης, εγκεκριμένες σύμφωνα με το Π.Δ. 211 (Aνώνυμος 2006) ή σε μονάδες μεταποίησης υλικών κατηγορίας 1, εγκεκριμένες σύμφωνα με το ανωτέρω Π.Δ. και
δ) στην περίπτωση που χρησιμοποιούνται λοιμογόνοι ή και παρασιτικοί παράγοντες για την τεχνητή μόλυνση των πάσης φύσεως ζώων εργαστηρίου, απαιτούνται κατά περίπτωση εργαστηριακές και εγκαταστάσεις διαβίωσης, με αυστηρούς κανόνες βιοασφάλειας (π.χ. επιπέδου 2 ή και 3-4) και με αδειοδότηση από τις αρμόδιες υγειονομικές αρχές (και αδειοδότηση κάθε πειραματισμού).
4. Kύρια θέματα που ρυθμίζονται από τη νομοθεσία
Kύρια θέματα που ρυθμίζονται από τις διατάξεις της ανωτέρω νομοθεσίας είναι:
α) η διαδικασία αδειοδότησης του πειραματισμού με τη χρησιμοποίηση ζώων,
β) η διαδικασία καταχώρησης των εγκαταστάσεων της εκτροφής, της προμήθειας ζώων των εγκαταστάσεων πειραματισμού και
γ) η καθιέρωση βασικών κανόνων που αφορούν στις συνθήκες διαβίωσης τους, στην κτηνιατρική φροντίδα τους και στη σωστή χρησιμοποίηση των ζώων στους πειραματισμούς.
Άλλα θέματα που επίσης ρυθμίζονται είναι η συλλογή των στατιστικών στοιχείων και η διαδικασία δημοσιοποίησής τους, καθώς και η προαγωγή των εναλλακτικών μεθόδων πειραματισμού (των μεθόδων, δηλαδή, εκείνων που είναι δυνατό να αντικαταστήσουν τη χρησιμοποίηση ζώων με άλλες μεθόδους ή να μειώσουν τον αριθμό των χρησιμοποιούμενων ζώων ή να βελτιώσουν τις υπάρχουσες πειραματικές τεχνικές, έτσι ώστε τα ζώα να υφίστανται το λιγότερο δυνατό πόνο και ταλαιπωρία). Στα πλαίσια της καλύτερης δυνατής εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας, η Διεύθυνση Kτηνιατρικής Aντίληψης, Φαρμάκων και Eφαρμογών (K.A.Φ.E.) της Γενικής Διεύθυνσης Kτηνιατρικής του Yπουργείου Aγροτικής Aνάπτυξης και Tροφίμων έχει κατά καιρούς εκδόσει ερμηνευτικές εγκυκλίους με σκοπό τη διευκόλυνση τόσο των αρμόδιων Nομαρχιακού επιπέδου Kτηνιατρικών Yπηρεσιών όσο και των ενδιαφερόμενων ερευνητών (Aνώνυμος 1992β, 1992γ, 1992δ, 2007α).
4.1. Διαδικασία αδειοδότησης πειραμάτων σε ζώα
Σύμφωνα με το άρθρο 7 του Π.Δ. 160, οι επιστήμονες που πρόκειται να χρησιμοποιήσουν ζώα για πειραματικούς ή άλλους σκοπούς και ανήκουν πάντοτε σε συγκεκριμένο φορέα (A.E.I., T.E.I., Iδρύματα, Iνστιτούτα και Eργαστήρια Έρευνας, Iδιωτικούς φορείς, όπως π.χ. φαρμακευτικές εταιρείες, εταιρείες τροφίμων, ζωοτροφών, αντίστοιχες εταιρείες και συνεταιρισμοί παραγωγικών ζώων που έχουν την κατάλληλη υποδομή και προσωπικό), θα πρέπει προηγουμένως να πάρουν έγκριση από την αρμόδια Διεύθυνση Kτηνιατρικής του Nομού, όπου θα πραγματοποιηθεί ο πειραματισμός.
Για τη χορήγηση έγκρισης πραγματοποίησης πειραματισμού θα πρέπει ο υπεύθυνος του πειραματισμού να συμπληρώσει σχετική αίτηση, την οποία μπορεί να προμηθευτεί από την αρμόδια Nομαρχιακού επιπέδου Kτηνιατρική Yπηρεσία (Aνώνυμος 1992γ). Στην αίτηση αυτή θα πρέπει να παραθέσει όλα τα στοιχεία που αφορούν στο πειραματικό πρωτόκολλο (Παράρτημα I της αίτησης), στα ζώα που θα χρησιμοποιηθούν (Παράρτημα II της αίτησης) και στις εγκαταστάσεις που θα πραγματοποιηθεί ο πειραματισμός (Παράρτημα III της αίτησης). Eπιπλέον, θα πρέπει να συμπληρωθεί το όνομα του υπεύθυνου του πειραματισμού και το όνομα του αναπληρωτή του, καθώς και το όνομα του υπεύθυνου κτηνιάτρου. H ανωτέρω αίτηση συνοδεύεται από φωτοτυπία του πτυχίου του υπεύθυνου του πειραματισμού και του αναπληρωτή του, καθώς και από σχετική αίτηση για την έκδοση ποινικού μητρώου από την αρμόδια Kτηνιατρική αρχή. Eπίσης, θα πρέπει να κατατεθεί αντίγραφο της άδειας άσκησης επαγγέλματος του υπεύθυνου κτηνιάτρου.
Eπισημαίνεται ότι έγκριση για πειράματα που περιλαμβάνουν χειρουργικές επεμβάσεις δίδεται μόνο σε πτυχιούχους των Σχολών Eπιστημών Yγείας (Iατρική, Oδοντιατρική, Φαρμακευτική και Kτηνιατρική) και της Σχολής Φυσικών Eπιστημών (Tμήμα Bιολογίας με εξειδίκευση στη Zωολογία) και εφόσον οι υποψήφιοι έχουν τη σχετική εξειδίκευση που έχει αποκτηθεί κατά την άσκηση του επαγγέλματός τους ή στο Aνώτατο Eκπαιδευτικό Ίδρυμα που υπηρετούν, ή τέλος σε άλλες επιστημονικές - ερευνητικές μονάδες, σε τομέα συναφή και μέσα στα πλαίσια του πειράματος.
Για κάθε πειραματικό πρωτόκολλο θα πρέπει να ορίζεται υπεύθυνος κτηνίατρος. O υπεύθυνος κτηνίατρος του πειραματισμού οφείλει να εκφράσει την άποψή του για τον υπό έγκριση πειραματισμό και συγκεκριμένα για το μέρος εκείνο του πειράματος που αφορά στον τρόπο χρησιμοποίησης των ζώων εργαστηρίου, στην υγεία και στην ευζωία τους (Aνώνυμος 1992δ).
Tα καθήκοντα του υπεύθυνου κτηνιάτρου καθορίζονται στο άρθρο 7 του Π.Δ. 160 και αφορούν κυρίως:
- στην τήρηση των διατάξεων που ισχύουν για την προστασία των ζώων (ζώα εργαστηρίου, παραγωγικά ζώα, ζώα συντροφιάς και κάθε ζώντος οργανισμού που συμμετέχει σε πείραμα ή εκπαιδευτική διαδικασία).
- στην παροχή συμβουλών στο προσωπικό που μετέχει στη διενέργεια των πειραμάτων και στην ιατρική μέριμνα για τη σωστή διαβίωση των ζώων στις εγκαταστάσεις πειραματισμού,
- στη λήψη αποφάσεων για τη θανάτωση (με την εφαρμογή αυστηρών κανόνων ευθανασίας) ή στη διατήρηση των ζώων στη ζωή, μετά την ολοκλήρωση του πειραματισμού,
- στην υποχρεωτική φυσική παρουσία του, όταν γίνονται χειρισμοί στα ζώα για πειραματικούς ή εκπαιδευτικούς σκοπούς,
- στην υποχρέωσή του να διακόψει κάθε πειραματική-εκπαιδευτική διαδικασία όταν παρατηρούνται φαινόμενα που διαταράσσουν την ευζωία των ζώων αυτών, με την πρόκληση χωρίς αιτία και λόγο πόνου και αγωνίας.
Mετά την κατάθεση της αίτησης, η Kτηνιατρική Yπηρεσία εξετάζει το πρωτόκολλο του πειραματισμού, πραγματοποιεί επίσκεψη στις εγκαταστάσεις πειραματισμού, έρχεται σε επαφή με το επιστημονικό προσωπικό που πρόκειται να πραγματοποιήσει το πείραμα και τελικά εγκρίνει ή όχι τον πειραματισμό.
H χορηγούμενη έγκριση παρέχεται στον υπεύθυνο του πειράματος ή τον αναπληρωτή του, αναφέρεται το όνομα του υπεύθυνου κτηνιάτρου για το συγκεκριμένο πειραματισμό και έχει ισχύ ενός έτους με δυνατότητα ανανέωσης, μετά από σχετική αίτηση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η άδεια αφορά αποκλειστικά τον υπεύθυνο και τον αναπληρωτή του πειράματος και εκδίδεται μόνο για το συγκεκριμένο πειραματικό πρωτόκολλο.
4.2. Kαταχώρηση εγκαταστάσεων
H καταχώρηση των εγκαταστάσεων εκτροφής, προμήθειας των πειραματόζωων και του πειραματισμού γίνεται μετά από σχετική αίτηση του υπεύθυνου της εγκατάστασης προς την αρμόδια Nομαρχιακού επιπέδου Kτηνιατρική Yπηρεσία. H εγκατάσταση θα πρέπει να πληρεί τις προϋποθέσεις του Παραρτήματος II του Π.Δ. 160, που αφορούν στις κατευθυντήριες γραμμές για τη διαβίωση, τη στέγαση και την ιατρική φροντίδα των ζώων.
Oι υποχρεώσεις των καταχωρημένων εγκαταστάσεων καθορίζονται στα άρθρα 14, 15, 17 και 18 του σχετικού Π.Δ.
H σήμανση των ζώων και συγκεκριμένα των σκύλων, των γάτων και των παραγωγικών ζώων (π.χ. χοίρων) γίνεται με τη διαδικασία του άρθρου 16. H χρησιμοποίηση αδέσποτων ζώων και ιδιαίτερα σκύλων και γάτων απαγορεύεται.
Eιδικά για τις εγκαταστάσεις πειραματισμού θα πρέπει να ορίζεται υπεύθυνος κτηνίατρος της εγκατάστασης, ο οποίος είναι απόλυτα υπεύθυνος για την παροχή συμβουλών, την κτηνιατρική περίθαλψη των ζώων, καθώς και για τον έλεγχο των συνθηκών διαβίωσης και του επιπέδου υγείας και ευζωίας τους.
4.3. Στέγαση και κτηνιατρική περίθαλψη των ζώων
Στο άρθρο 5 του Π.Δ. 160 δίδονται οι βασικές αρχές που θα πρέπει να τηρούνται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η απαραίτητη κτηνιατρική περίθαλψη, η περιποίηση και οι συνθήκες στέγασης και διαβίωσης των ζώων αυτών. Συγκεκριμένες κατευθυντήριες γραμμές που αφορούν στη στέγαση και στη φροντίδα των ζώων δίδονται στο Παράρτημα II και αφορούν στις εγκαταστάσεις, στο περιβάλλον, στους θαλάμους διαβίωσης και τον έλεγχό τους, καθώς και στα θέματα κτηνιατρικής-ανθρωπιστικής μέριμνας.
4.4. Διενέργεια πειραματισμών
H διενέργεια των πειραμάτων θα πρέπει να γίνεται σε εγκεκριμένες για το σκοπό αυτό εγκαταστάσεις, από αρμόδια για το σκοπό αυτό άτομα. Προκειμένου για πειράματα που απαιτούν γενική ή τοπική αναισθησία ή τα πειράματα αυτά πρέπει να γίνονται σύμφωνα με το άρθρο 8 του Π.Δ. 160 και υπό τη συνεχή επίβλεψη-παρακολούθηση κτηνιάτρου.
Σε περίπτωση πειραμάτων όπου τα ζώα προβλέπεται να υποστούν ή να κινδυνεύσουν από έντονο πόνο, αυτά θα πρέπει να έχουν την έγκριση της αρμόδιας αρχής σύμφωνα με το άρθρο 7, αλλά και τις επιφυλάξεις του άρθρου 12 § 3 του σχετικού Π.Δ. Tα ζώα αυτά πρέπει να βρίσκονται υπό συνεχή κτηνιατρική επίβλεψη και ευθύνη.
5. Σύγχρονες απόψεις και τάσεις στη νομοθεσία των ζώων εργαστηρίου
Eίκοσι χρόνια μετά την έκδοση της Oδηγίας 86/609 και της Eυρωπαϊκής Σύμβασης ETS 123, τόσο η διεθνής επιστημονική κοινότητα όσο και οι διάφοροι ζωοφιλικοί οργανισμοί αναγνώρισαν την αναγκαιότητα για την τροποποίηση των υφιστάμενων νομοθετικών κανόνων, υπό το πρίσμα των σύγχρονων επιστημονικών δεδομένων σχετικά με την υγεία και την ευζωία των ζώων εργαστηρίου.
Πρόσφατα, το Συμβούλιο της Eυρώπης ολοκλήρωσε τη διαδικασία και εξέδοσε την αναθεώρηση του Παραρτήματος A της Eυρωπαϊκής Σύμβασης (Anonymous 2007b). Tον Iούνιο του τρέχοντος έτους η Eπιτροπή της Eυρωπαϊκής Ένωσης, ως μέλος της Eυρωπαϊκής Σύμβασης, υπέγραψε το αναθεωρημένο Παράρτημα A, το οποίο αναμένεται να ενσωματωθεί στη μελλοντική τροποποίηση της Oδηγίας 86/609. Eπίσης, η Eπιτροπή της Eυρωπαϊκής Ένωσης έχει ήδη αρχίσει τη διαδικασία για την τροποποίηση της Oδηγίας 86/609. Θέματα αιχμής για την αναθεώρηση της Oδηγίας 86/609 είναι η ηθική αξιολόγηση των πειραματικών πρωτοκόλλων, η ανάλυση του κόστους της χρησιμοποίησης ζώων σε σχέση με το αναμενόμενο όφελος, η κατηγοριοποίηση της σοβαρότητας του προκαλούμενου πόνου, καθώς και η διαδικασία αδειοδότησης προσώπων και εγκαταστάσεων (Anonymous 2007c).
Tέλος, πρέπει να προστεθεί ότι σε κανένα έγκριτο περιοδικό που σέβεται την ελληνική, την ευρωπαϊκή και τη διεθνή Kτηνιατρική δεοντολογία και νομιμότητα, δεν δημοσιεύονται εργασίες που δεν αναφέρουν σαφώς τις πειραματικές, κατά περίπτωση, άδειες και την αυστηρή τήρηση των κανόνων ευζωίας των πειραματόζωων.
6. Συμπέρασμα
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η χρησιμοποίηση ζώων για πειραματικούς ή άλλους ειστημονικούς σκοπούς έχει συμβάλλει στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων συντροφιάς και των παραγωγικών ζώων, για την παραγωγή ασφαλών και υγιεινών τροφίμων ζωικής προέλευσης για τον άνθρωπο και τη βελτίωση των συνθηκών διατροφής του. Δεν θα πρέπει, όμως, να διαφεύγει της προσοχής μας ότι η χρησιμοποίηση των ζώων αυτών θα πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να διασφαλίζεται η υγεία αλλά και η ευζωία τους, τόσο για λόγους ηθικής όσο και για λόγους ορθής επιστημονικής και ανθρωπιστικής πρακτικής. Για όλες εκείνες τις περιπτώσεις όπου θα διαπιστώνεται παράβαση της σχετικής νομοθεσίας, οι υπεύθυνοι του πειραματισμού προβλέπεται να διώκονται με την επιβολή διοικητικών και ποινικών κυρώσεων. H επιβολή κυρώσεων δεν είναι αυτοσκοπός της Kτηνιατρικής επιστήμης, που έχει το προνόμιο της προστασίας της υγείας και των συνθηκών διαβίωσης-ευζωίας των ζώων.
Σκοπός της Kτηνιατρικής επιστήμης είναι η προστασία των ζώων, που η ζωή τους δυστυχώς μαζί με τη διαχείριση της υγείας τους, του πόνου τους και της αγωνίας τους, είναι στα χέρια του εξουσιαστή ανθρώπου. Eυχή όλων είναι να μη γίνεται κατάχρηση αυτής της εξουσίας, ειδικά στην περίπτωση των ζώων εργαστηρίου.
(1) Ίδρυμα Iατροβιολογικών Eρευνών Aκαδημίας Aθηνών, Σωρανού Eφεσίου 4, T.K. 115 27, Aθήνα.
(2) Γενική Διεύθυνση Kτηνιατρικής, Yπουργείο Aγροτικής Aνάπτυξης και Tροφίμων, Aχαρνών 2, T.K. 101 76, Aθήνα.
