«Γρίπη των πτηνών και κτηνιατρικά Εμβόλια», Ιανουάριος 2007
Κωνσταντίνος Σπ. ΚυριάκηςΕργαστήριο Ιολογίας, Κτηνιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Γάνδης, Saliburylaan 133, 9820, Merelbeke, Belgium
e-mail: Constantinos.Kyriakis@UGent.be vetdino@hotmail.com
Η μεγάλη επιζωοτία της γρίπης των πτηνών, εξαιτίας του στελέχους υψηλής λοιμογόνου ικανότητας Η5Ν1, στη Νοτιοανατολική Ασία τα τελευταία 3 χρόνια, η μετάδοση του λοιμογόνου μικροοργανισμού δυτικά με τα υδρόβια μεταναστευτικά πτηνά, αλλά κυρίως τα κρούσματα σε ανθρώπους έχουν θέσει σε συναγερμό τη διεθνή επιστημονική κοινότητα για την πιθανότητα εκδήλωσης μιας νέας πανδημίας γρίπης. Από το Δεκέμβριο του 2003 μέχρι σήμερα (Ιανουάριος 2007) , έχουν πεθάνει εξαιτίας της νόσου, ή έχουν θανατωθεί προκειμένου να αποτραπεί η μετάδοση της περισσότερα από 220 εκατομμύρια πτηνά. Ο Παγκόσμιος οργανισμός υγείας έχει επιβεβαιώσει τη μετάδοση του ιού σε 269 ανθρώπους, 163 εκ των οποίων πέθαναν.
Οι ιοί της γρίπης του τύπου Α ανήκουν στους Ορθοβλεννοϊούς, τα σωματίδιά τους είναι σφαιρικά και με τεμαχισμένο μονόκλωνο RNA. Ta οκτώ τεμάχια RNA του ιού, κωδικοποιούν 10 πρωτεΐνες, με πλέον σημαντικές τις δύο εξωτερικές γλυκοπρωτεΐνες: την αιμοσυγκολλητίνη (haemagglutinin-HA) και τη νευραμινιδάση (neuraminidase-NA). Μέχρι σήμερα έχουν ταυτοποιηθεί 16 τύποι αιμοσυγκολλητίνης (H1 έως H16) και αντίστοιχα 9 τύποι νευραμινιδάσης (N1 έως Ν9).
Φυσική δεξαμενή όλων των υποτύπων του ιού Α της γρίπης είναι τα υδρόβια μεταναστευτικά πτηνά στα οποία έχουν απομονωθεί όλοι οι τύποι HA και NA. Τα μεταναστευτικά πτηνά, κατά κανόνα, δε νοσούν, αλλά αποβάλλουν στο περιβάλλον μέσω των κοπράνων τους, τα διάφορα στελέχη του ιού της γρίπης. Το εύρος των ξενιστών των ιών της γρίπης, εκτός από τα υδρόβια μεταναστευτικά πτηνά περιλαμβάνει τα παραγωγικά και κατοικίδια πτηνά, ορισμένα είδη θαλάσσιων θηλαστικών, τα ιπποειδή, το χοίρο και βέβαια τον άνθρωπο.
Οι ιοί της γρίπης στα πτηνά, χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: (α) τους ιούς χαμηλής λοιμογόνου ικανότητας (low pathogenic avian influenza viruses LPAI) που προκαλούν ελαφράς μορφής τοπική λοίμωξη και (β) τους ιούς υψηλής λοιμογόνου ικανότητας (high pathogenic avian influenza viruses HPAI) που προκαλούν σοβαρή γενική νόσο με θνησιμότητα που συχνά φτάνει το 100% (πανώλη των πτηνών-fowl plague). Στους ιούς υψηλής λοιμογόνου ικανότητας, ανήκουν μόνο ορισμένα στελέχη που φέρουν αιμοσυγκολλητίνη Η5 ή Η7.
Μέχρι το 1997, όταν και καταγράφηκαν τα πρώτα κρούσματα της γρίπης των πτηνών (Η5Ν1) σε ανθρώπους στο Hong Kong, η απ’ ευθείας μετάδοση ιών γρίπης από τα πτηνά στον άνθρωπο θεωρείτο σχεδόν αδύνατη, ή τουλάχιστον τα ελάχιστα επιβεβαιωμένα περιστατικά είχαν θεωρηθεί «τυχαία». Είναι χαρακτηριστικό πως από το 1957 έως το 1997 δεν είχε επιβεβαιωθεί ποτέ θάνατος ανθρώπου από ιό γρίπης των πτηνών.
Το πρώτο κρούσμα του στελέχους Η5Ν1 σε άνθρωπο παρατηρήθηκε σε ένα αγοράκι 3 ετών στο Hong Kong το Μάιο του 1997. Τον ίδιο χρόνο άλλα 17 άτομα νόσησαν, ενώ συνολικά πέθαναν 6 άνθρωποι. Η αντίδραση των αρχών του SAR (Special Autonomous Region) Hong Kong ήταν άμεση: Ολόκληρος ο πληθυσμός των πτηνών της περιοχής (περισσότερα από 1.5 εκ. πάπιες, χήνες, γαλοπούλες και κοτόπουλα) θανατώθηκε. Πολλοί θεώρησαν πως η αντίδραση αυτή, κυριολεκτικά «έσωσε τον κόσμο» από μια νέα πανδημία γρίπης. Ήταν η πρώτη φορά που ένας ιός γρίπης που προσβάλει αποκλειστικά πτηνά μεταδόθηκε σε τόσους ανθρώπους και μάλιστα με εξαιρετικά υψηλό ποσοστό θνησιμότητας.
Ο ιός ξαναεμφανίστηκε στα πτηνά του Hong Kong το 2001, δύο φορές το 2002 και το Φεβρουάριο του 2003, και στις 4 περιπτώσεις οι κτηνιατρικές αρχές της περιοχής κατάφεραν να περιορίσουν την επιζωοτία σε μερικές εβδομάδες. Παρόλα αυτά, κατά την τελευταία επιζωοτία 2 άτομα νόσησαν και ένας 33χρονος αγρότης πέθανε. Τότε, οι αρχές του Hong Kong αποφάσισαν τον άμεσο εμβολιασμό όλων των πτηνών της περιοχής. Μέχρι σήμερα φαίνεται πως ο εμβολιασμός πέτυχε το σκοπό του γιατί, παρά την εξάπλωση της νόσου των πτηνών στην ευρύτερη περιοχή και τα πολλά κρούσματα και σε ανθρώπους, το Hong Kong δεν είχε κανένα πρόβλημα. Αντίστοιχα εμβολιακά προγράμματα στα πτηνά εφάρμοσαν και άλλες χώρες της περιοχής (Βιετνάμ από το 2004, Ινδονησία από το 2005, Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας από 2006).
Είναι γνωστό ακόμα και σε έναν δευτεροετή φοιτητή κτηνιατρικής, πως ο εμβολιασμός αποτελεί το πιο αποτελεσματικό μέσω αντιμετώπισης ιογενών νοσημάτων, γιατί, όμως, δεν εφαρμόζεται σε ευρεία κλίμακα (ακόμα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση) για την αντιμετώπιση της ζωονόσου και την αποτροπή της μετάδοσης του ιού στον άνθρωπο; Δυστυχώς η πραγματικότητα είναι περίπλοκη και η απάντηση σε ένα τόσο σοβαρό ερώτημα δύσκολη.
Καταρχήν πρέπει να γνωρίζουμε πως, στην πτηνοτροφία δεν εφαρμόζεται συστηματικός εμβολιασμός κατά της γρίπης και πιο συγκεκριμένα κατά των στελεχών υψηλής λοιμογόνου ικανότητας, κι αυτό γιατί η νόσος είναι εξαιρετικά σοβαρή (ανήκει στην κατηγορία Α νοσημάτων της λίστας της παγκόσμιας οργάνωσης επιζωοτιών) και είναι υποχρεωτική η δήλωση της σε περίπτωση επιζωοτίας. Επίσης, υπό τις σύγχρονες συνθήκες βιομηχανικής πτηνοτροφίας, τουλάχιστο στο δυτικό κόσμο, κρούσματα γρίπης των πτηνών παρατηρούνται πολύ σπάνια. Συνήθης πρακτική σε επιζωοτίες στελεχών γρίπης υψηλής λοιμογόνου ικανότητας (ΥΛΙ) είναι η θανάτωση όλων των ζώων και η τήρηση μέτρων υγιεινής και καραντίνας στην περιοχή της επιζωοτίας.
Για τους παραπάνω λόγους, αλλά και επειδή τα στελέχη ΥΛΙ που μπορούν να προκαλέσουν επιζωοτίες είναι πολλά και διαφέρουν αντιγονικά και είναι δύσκολο να προβλέψει ο κτηνίατρος ή οι κτηνιατρικές αρχές ποιος ιός θα προσβάλει τα πτηνά της περιοχής, η έρευνα για την ανάπτυξη εμβολίων κατά της γρίπης των πτηνών (μέχρι το 2000-2001) δεν απασχόλησε σοβαρά τη φαρμακευτική βιομηχανία. Στο παρελθόν, αλλά και πιο πρόσφατα, απόπειρες εκρίζωσης γρίπης ΥΛΙ με τη χρήση εμβολίων έχουν αποτύχει οικτρά (Μεξικό 1997-99, Ινδονησία 2005-06), είτε γιατί το εμβόλιο ήταν ανεπαρκές, είτε γιατί ο προγραμματισμός των αρμοδίων κτηνιατρικών/υγειονομικών υπηρεσιών ήταν κακός.
Τα εμβόλια κατά της γρίπης των πτηνών, σύμφωνα με όσα γνωρίζαμε μέχρι πρόσφατα, είχαν ένα σημαντικό μειονέκτημα: ακόμα και εάν προσέφεραν κλινική προστασία (clinical protection) δεν προσέφεραν απόλυτη ιολογική προστασία (virological protection), δηλαδή, το εμβολιασμένο πτηνό αν και δεν παρουσιάζει συμπτώματα της νόσου εξακολουθεί να εκκρίνει τον ιό, επιτρέποντας έτσι την "ελεύθερη κυκλοφορία" του επικίνδυνου μικροοργανισμού στο περιβάλλον και άρα δεν μειώνεται το ρίσκο μετάδοσης του ιού σε άλλα ζώα ή τον άνθρωπο. Για το λόγο αυτό στην Ε.Ε. απαγορεύεται ο προληπτικός εμβολιασμός των πτηνών κατά της γρίπης.
Σε αντίθεση με την εμπειρία του Μεξικό, εξαιρετικά αποτελεσματικό ήταν το πρόγραμμα εκρίζωσης της γρίπης ΥΛΙ των πτηνών που εφαρμόστηκε στη Β. Ιταλία το 1999-2000 (στέλεχος Η7Ν1). Εδώ όμως, τη διαφορά έκαναν τα DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) test... Τι είναι τα DIVA test; Είναι μια εργαστηριακή μέθοδος για τη διαφοροποίηση εμβολιασμένων και εμβολιασμένων-μολυσμένων ζώων. Με τη χρήση του συγκεκριμένου τεστ ήταν δυνατή η διαφοροποίηση ζώων που εμβολιάστηκαν χωρίς να νοσήσουν και των ζώων που εμβολιάστηκαν και στη συνέχεια νόσησαν, και άρα μπορούσαν να απεκκρίνουν ιό, και η άμεση θανάτωση τους. Έτσι η παρουσία του ιού στο περιβάλλον περιορίστηκε σε ελάχιστες συγκεντρώσεις και μειώθηκε ο κίνδυνος παραπέρα μετάδοσης του ιού σε ζώα ή ανθρώπους.
Κτηνιατρικά εμβόλια κατά του στελέχους Η5Ν1 και μάλιστα με αρκετά καλή αποτελεσματικότητα αναπτύχθηκαν και δοκιμάστηκαν ήδη από το 2001. Εταιρείες παρασκευής εμβολίων, την τελευταία διετία, έχουν εφαρμόσει νέες τεχνολογίες (reverse genetics, vector vaccines) και έχουν επενδύσει πολλά εκατομμύρια ευρώ στην ανάπτυξη εμβολίων κατά του στελέχους υψηλής λοιμογόνου ικανότητας Η5Ν1, παρουσιάζουν νέα πειραματικά δεδομένα που ανατρέπουν τα μέχρι σήμερα δεδομένα. Εμβόλια που περιλαμβάνουν αντιγόνα κατά του ομόλογου στελέχους Η5Ν1 προσφέρουν όχι μόνο κλινική αλλά και ιολογική προστασία. Η χρήση τέτοιων εμβολίων, στην ακραία περίπτωση κατά την οποία απειλείται άμεσα η πτηνοτροφία της ΕΕ, μπορεί να αποτελέσει μία ρεαλιστική επιλογή για της κτηνιατρικές αρχές της ένωσης. Εφόσον σήμερα δεν υπάρχει σοβαρή απειλή, δεν υπάρχει και λόγος να προχωρήσουμε στην ανοσοποίηση των πτηνών, είτε της συστηματικής, είτε της εκτατικής πτηνοτροφίας μας. Οι αρμόδιες επιστημονικές (κτηνιατρικές/υγειονομικές) αρχές και οργανώσεις οφείλουν να είναι προετοιμασμένες για κάθε ενδεχόμενο, ακόμα και αν η πορεία της νόσου τους τελευταίους μήνες μας έχει καθησυχάσει.
Bιβλιογραφία:
1. Swayne DE, Perdue ML, Beck JR, Garcia M, Suarez DL., Vaccines protect chickens against H5 highly pathogenic avian influenza in the face of genetic changes in field viruses over multiple years., Vet Microbiol. 2000 May 22;74(1-2):165-72.
2. Swayne DE, Beck JR, Perdue ML, Beard CW., Efficacy of vaccines in chickens against highly pathogenic Hong Kong H5N1 avian influenza., Avian Dis. 2001 Apr-Jun;45(2):355-65
3. Capua I, Terregino C, Cattoli G, Mutinelli F, Rodriguez JF. Development of a DIVA (Differentiating Infected from Vaccinated Animals) strategy using a vaccine containing a heterologous neuraminidase for the control of avian influenza. Avian Pathol. 2003 Feb;32(1):47-55.
4. Swayne DE., Vaccines for List A poultry diseases: emphasis on avian influenza., Dev Biol (Basel). 2003;114:201-12. Review.
5. Kων. Σπ. Kυριάκης και K. Van Reeth, H γρίπη των πτηνών: ο ρόλος του χοίρου και οι κίνδυνοι για τη δημόσια υγεία, Περιοδικό της EKE, 56, 4, Oκτ-Δεκ 2005 (339-349).
6. Cattoli G, Milani A, Bettini F, Serena Beato M, Mancin M, Terregino C, Capua I., Development and validation of an anti-N3 indirect immunofluorescent antibody test to be used as a companion diagnostic test in the framework of a "DIVA" vaccination strategy for avian influenza infections in poultry., Avian Pathol. 2006 Apr;35(2):154-9.
7. Qiao C, Tian G, Jiang Y, Li Y, Shi J, Yu K, Chen H., Vaccines developed for h5 highly pathogenic avian influenza in China., Ann N Y Acad Sci. 2006 Oct;1081:182-92.
8. Ellis TM, Sims LD, Wong HK, Wong CW, Dyrting KC, Chow KW, Leung C, Peiris JS., Use of avian influenza vaccination in Hong Kong., Dev Biol (Basel). 2006;124:133-43.
9. http://avianswineflu.blogspot.com/
10. http://www.who.int/
