«Η Διατροφή των γαλακτοπαραγωγών προβάτων»

Γεώργιος Ι. Αρσένος
Επίκουρος Καθηγητής Κτηνιατρικής Σχολής Α.Π.Θ.
e-mail: arsenosg@vet.auth.gr

Η παραγωγικότητα των εκτρεφόμενων παραγωγικών μηρυκαστικών (βοοειδών, προβάτων, γιδιών) καθορίζεται από το γενότυπό τους και επηρεάζεται από την κατάσταση της υγείας τους και το περιβάλλον εκτροφής τους. Με τον όρο περιβάλλον εκτροφής υπονοούμε τις συνθήκες σταβλισμού, τη μεταχείριση των ζώων, καθώς και τη διατροφή τους. Η διατροφή αποτελεί βασικό στοιχείο της εκτροφής όλων των παραγωγικών ζώων αφού επηρεάζει άμεσα τις αποδόσεις και την υγεία τους. Επιπλέον, το απαιτούμενο κόστος για τη διατροφή των εκτρεφόμενων ζώων αποτελεί κρίσιμο παράγοντα για την οικονομικότητα της εκτροφής. Σε ό,τι αφορά στα πρόβατα, υπολογίζοντας για παράδειγμα το κόστος για τη διατροφή μιας προβατίνας σε ετήσια βάση προκύπτει ότι είναι περίπου 160 ευρώ. Το κόστος αυτό υπολογίζεται υποθέτοντας ότι χρειάζονται περίπου 250 χλγ. συμπυκνωμένων ζωοτροφών (x 0,20 ? = 50 ?), 250 χλγ. σανού (π.χ. μηδικής, x 0,16= 40), 600 χλγ. ενσιρώματος (x 0,1 = 60) και 100 χλγ. άχυρο (x 0,1 = 10) για τη διατροφή της προβατίνας. Αν και οι παραπάνω τιμές είναι ενδεικτικές φαίνεται ότι το κόστος διατροφής ισοδυναμεί σχεδόν με το 50% των εσόδων από μία προβατίνα (χωρίς να υπολογίζονται οι επιδοτήσεις).

Στόχος του παρόντος άρθρου είναι να δοθούν μερικές βασικές αρχές και οδηγίες για την εκτροφή και ειδικότερα τη διατροφή των γαλακτοπαραγωγών προβατίνων ανάλογα με το παραγωγικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Θα πρέπει, όμως, να τονιστεί ότι το θέμα της διατροφής των προβάτων, ιδιαίτερα των γαλακτοπαραγωγών, είναι αρκετά σύνθετο και δεν μπορεί να γίνει καταρτισμός σιτηρεσίων με γενική εφαρμογή σε όλες τις εκτροφές. Έτσι, ο ασχολούμενος με τη διατροφή των προβάτων θα πρέπει να προσαρμόσει τις οδηγίες που δίνονται εδώ, αλλά και να ανατρέξει σε εξειδικευμένα συγγράμματα διατροφής ώστε να επιτύχει την καλύτερη κάλυψη των αναγκών σε θρεπτικές ουσίες των προβατίνων στις επιμέρους εκτροφές που έχει υπό την επίβλεψή του.

Ζωοτροφές και παράγοντες που επηρεάζουν την κατανάλωσή τους
Οι ζωοτροφές γενικά διακρίνονται σε χονδροειδείς και συμπυκνωμένες και τα κύρια χαρακτηριστικά της κάθε κατηγορίας είναι:

Χονδροειδείς Ζωοτροφές	Συμπυκνωμένες Ζωοτροφές
Υψηλό ποσοστό κυτταρινών Μεγάλος όγκος Χαμηλή πεπτικότητα Φτωχές σε πεπτή ενέργεια Χαμηλή πυκνότητα	Φτωχές σε κυτταρίνες Μικρός όγκος Υψηλή πεπτικότητα Πλούσιες σε πεπτή ενέργεια Υψηλή πυκνότητα

Οι ζωοτροφές που συνηθέστερα χρησιμοποιούνται για τη διατροφή των προβάτων δίνονται στο Πίνακα 1.

Πίνακας 1. Κυριότερες ζωοτροφές

Καλαμπόκι	Σόγια	Σανοί (μηδικής, βίκου)
Κριθάρι	Super Σόγια	Άχυρο (σιταριού, κριθαριού)
Σιτάρι σκληρό	Ηλιάλευρο	Ενσιρώματα (Καλαμποκιού, μηδικής, βίκου)
Βαμβακόπιτα	Kτηνοτροφική Γλουτένη	Μηδική pellets
Βαμβακόσπορος	Διάφορες πούλπες	Πίτυρα
Βαμβακάλευρο	Μελάσσα ή μελβίνη	Αλάτι

Στον παραπάνω πίνακα δεν αναφέρονται στοιχεία για τη χημική σύνθεση των ζωοτροφών διότι οι διαφορές στη περιεκτικότητά τους σε θρεπτικές ουσίες εξαρτάται από πλήθος παραγόντων όπως:

• διαφορετικές ποικιλίες νομευτικών φυτών
• «ωριμότητα» των νομευτικών φυτών
• στελέχη = πλούσια σε κυτταρίνες
• φύλλα = πλούσια σε πρωτεΐνη και ενέργεια
• περίοδος συγκομιδής, καιρικές συνθήκες
• τρόποι αποθήκευσης συγκομιζόμενων ζωοτροφών

Είναι βασικό λάθος η συνήθης τακτική που ακολουθείται από την πλειοψηφία των ατόμων που ασχολούνται με τη διατροφή των παραγωγικών ζώων και αφορά στη κατάρτιση σιτηρεσίων με βάση τη χημική σύνθεση των ζωοτροφών από πίνακες του INRA ή του AFRC ή εγχώριων πηγών που έχουν στοιχεία από αναλύσεις ζωοτροφών της περασμένης εικοσαετίας. Οι πίνακες αυτοί είναι μόνο ενδεικτικοί. Η σωστή προσέγγιση είναι η κατάρτιση σιτηρεσίων με βάση τα αποτελέσματα χημικών αναλύσεων που έγιναν στις διαθέσιμες ζωοτροφές της εκτροφής. Τα ερωτήματα που πιθανόν προκύπτουν είναι:

Σε ποιες ζωοτροφές πρέπει να γίνονται χημικές αναλύσεις;
Απάντηση:

• σε όλες τις ζωοτροφές που χρησιμοποιούνται για τη κατάρτιση σιτηρεσίων
• χημικές αναλύσεις των διαθέσιμων ζωοτροφών (χονδροειδών και συμπυκνωμένων) κατά τακτά χρονικά διαστήματα
• χημικές αναλύσεις δειγμάτων του σιτηρεσίου

Το τελευταίο έχει ιδιαίτερη σημασία αφού στη πράξη αποδεικνύεται ότι στα στάδια που μεσολαβούν από την κατάρτιση ενός σιτηρεσίου, για παράδειγμα με τη βοήθεια ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή, μέχρι την ανάμιξη των ζωοτροφών και τη παράθεσή τους στα ζώα το αρχικό σιτηρέσιο αλλάζει. Η αλλαγές αυτές οφείλονται είτε στην έλλειψη υποδομών για ακριβείς ζυγίσεις των συστατικών του σιτηρεσίου, είτε σε πλημμελή προσοχή από το προσωπικό που ασχολείται στην επιχείρηση.

Τι θα πρέπει να ελέγχει στις ζωοτροφές και στο σιτηρέσιο;
Απάντηση
Θα πρέπει να προσδιοριστεί η περιεκτικότητα σε:

• ξηρή ουσία (Ξ.Ο.)
• πρωτεΐνες
• ενέργεια
• κυτταρίνες (όχι απλά ολικές κυτταρίνες αλλά NDF και ADF).

Η περιεκτικότητα σε ασβέστιο, φωσφόρο, βιταμίνες και ιχνοστοιχεία δεν είναι απαραίτητο να ζητείται σε αναλύσεις ρουτίνας των ζωοτροφών. Θα πρέπει όμως να γίνονται περιοδικές αναλύσεις δειγμάτων του σιτηρεσίου για ασβέστιο, φώσφορο, μαγνήσιο, χαλκό, και θείο. Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία των χημικών αναλύσεων θα πρέπει να γίνεται διόρθωση των τιμών των συστατικών των ζωοτροφών που περιέχονται στους υπάρχοντες πίνακες και στη βάση δεδομένων των προγραμμάτων κατάρτισης σιτηρεσίων με τη βοήθεια ηλεκτρονικών υπολογιστών.

Επιπλέον, στο σιτηρέσιο θα πρέπει να προστίθεται, ανάλογα με τις ανάγκες, αλάτι, σόδα, φωσφορικό μονοασβέστιο, φωσφορικό διασβέστιο σε περίπτωση που δεν περιέχονται στα ειδικά συμπληρώματα (ισορροπιστές). Τα ειδικά συμπληρώματα (ισορροπιστές) θα πρέπει πάντοτε να περιλαμβάνονται στο σιτηρέσιο των προβατίνων ανεξάρτητα από το παραγωγικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Για παράδειγμα, κατά την ξηρά περίοδο οι προβατίνες θα πρέπει να λαμβάνουν ειδικό «ισορροπιστή» κατάλληλης σύνθεσης. Στην πράξη ο έλεγχος της καταλληλότητας του σιτηρεσίου γίνεται με προσεκτική παρατήρηση των ζώων στα οποία χορηγείται. Έτσι, θα πρέπει:

• να ελέγχονται τα τυχόν υπολείμματα του σιτηρεσίου,
• το ύψος της γαλακτοπαραγωγής να είναι αντίστοιχο της αναμενόμενης,
• να ελέγχεται η ποιότητα των κοπράνων,
• να ελέγχεται σε τακτά χρονικά διαστήματα ο δείκτης θρεπτικής κατάστασης (ΔΘΚ) των προβατίνων ιδιαίτερα αυτών που αρμέγονται. Πρακτικά, η εκτίμηση του ΔΘΚ σε ένα ποίμνιο γίνεται με ψηλάφηση της οσφυϊκής χώρας στο 20% περίπου των προβατίνων.

Παράγοντες που επηρεάζουν την κατανάλωση ζωοτροφών

• μορφή, τύπος και τρόπος χορήγησης του σιτηρεσίου
• ποιότητα των χονδροειδών ζωοτροφών
• αναλογία συμπυκνωμένες/χονδροειδείς ζωοτροφές στο σιτηρέσιο
• περιεκτικότητα του σιτηρεσίου σε πρωτεΐνες
• το μέγεθος της μεγάλης κοιλίας
• ο προηγούμενος περιορισμός
• ηλικία της προβατίνας
• το φυσιολογικό στάδιο στο οποίο βρίσκεται
• διαθεσιμότητα, η ποιότητα και η κατανάλωση νερού

Ανάγκες σε θρεπτικές ουσίες
Τα εκτρεφόμενα πρόβατα έχουν ανάγκη καταρχήν από νερό το οποίο θα πρέπει να είναι πόσιμο και πάντοτε διαθέσιμο. Το σιτηρέσιο που τους χορηγείται θα πρέπει να καλύπτει τις ανάγκες τους σε ενέργεια, πρωτεΐνες, βιταμίνες και ανόργανες ουσίες. Οι ανάγκες αυτές εξαρτώνται από το σωματικό βάρος (ΣΒ) των προβατίνων και ειδικότερα από το φυσιολογικό στάδιο στο οποίο βρίσκονται, π.χ. στάδιο κυοφορίας, στάδιο γαλακτικής περιόδου και επίπεδο γαλακτοπαραγωγής. Οι ανάγκες συντήρησης είναι συνήθως ανάλογες του σωματικού βάρους το οποίο εκφράζεται σε ΣΒ0.75 και αποκαλείται «μεταβολικό βάρος». Έτσι το μεταβολικό βάρος μιας προβατίνας 50 χλγ. θα είναι 18.8 χλγ., για 60 χλγ. θα είναι 21,6 και για 70 χλγ. 24,2 αντίστοιχα..

Ανάγκες σε ενέργεια
Οι ανάγκες σε ενέργεια των γαλακτοπαραγωγών φυλών προβάτων διαφέρουν ανάλογα με το τους φορείς που τις έχουν θεσπίσει. Έτσι, τρεις είναι οι κύριες πηγές πληροφοριών, το Βρετανικό σύστημα (AFRC, 1993), το Γαλλικό σύστημα (INRA, 1989) και το Αυστραλέζικο σύστημα (CSIRO, 1990). Το αμερικάνικο σύστημα (NRC, 1985) δεν είναι ιδιαίτερα αξιόπιστο γιατί οι ενεργειακές ανάγκες των γαλακτοπαραγωγών προβάτων έχουν υπολογιστεί με βάση αυτές των κρεοπαραγωγών και εριοπαραγωγών προβάτων. Στο πίνακα 2 δίνονται οι ανάγκες σε ενέργεια (Mcal μεταβολιστέας ενέργειας, ME) των προβατίνων αντίστοιχα, για τα τρία διαφορετικά συστήματα. Αν η μεταβολιστέα ενέργεια είναι εκφρασμένη σε joules τότε θα πρέπει να γίνεται μετατροπή σύμφωνα με τον τύπο: 4.184 joules = 1 calorie.

Πίνακας 2. Ανάγκες σε ενέργεια γαλακτοπαραγωγών προβατίνων κάτω από εντατικές συνθήκες εκτροφής (Mcal μεταβολιστέας ενέργειας/ημέρα).

Γαλ/γωγή* 6.5% Λ (χλγ./ημ.)	50 χλγ. Σωματικό βάρος				60 χλγ. Σωματικό βάρος				70 χλγ. Σωματικό βάρος
	AFRC	INRA	CSIRO		AFRC	INRA	CSIRO		AFRC	INRA	CSIRO
	Σύνολο	Σύνολο	Σύνολο	Μ#	Σύνολο	Σύνολο	Σύνολο	Μ*	Σύνολο	Σύνολο	Σύνολο	Μ*
0	1,53	1,45	1,60	1,60	1,76	1,66	1,83	1,83	1,99	1,87	2,05	2,05
1	3,28	3,19	3,48	1,77	3,51	3,40	3,71	2,00	3,73	3,60	3,94	2,22
2	5,10	4,92	5,36	1,94	5,30	5,13	5,60	2,17	5,53	5,34	5,82	2,40
3	6,98	6,66	7,25	2,11	7,18	6,87	7,48	2,34	7,37	7,07	7,70	2,57
4	8,94	8,39	9,13	2,28	9,10	8,61	9,36	2,51	9,27	8,81	9,59	2,,74

* Ημερήσια ποσότητα παραγόμενου γάλακτος με λιποπεριεκτικότητα 6.5% (η αναγωγή της λιποπεριεκτικότητας σε 6.5% = συνολική ετήσια γαλακτοπαραγωγή x (0,3688+0,0971 x πραγματική λιποπεριεκτικότητα), (Pulina et al. 1989).
# M= ανάγκες συντήρησης.

Ανάγκες σε πρωτεΐνες
Ο ακριβής υπολογισμός των πρωτεϊνικών αναγκών των προβάτων και των μηρυκαστικών γενικότερα, (ανάγκες σε πεπτή πρωτεΐνη, Metabolisable protein, ΜΡ) είναι δύσκολος αφού από το σύνολο των πρωτεϊνών του σιτηρεσίου ένα μέρος αποδομούνται στη μεγάλη κοιλία (ΜΚ) όπου πραγματοποιείται η σύνθεση της μικροβιακής πρωτεΐνης (MCP). Το υπόλοιπο μέρος των μη αποδομούμενων στη ΜΚ πρωτεϊνών, είτε αποδομούνται στο λεπτό έντερο (DUP), όπου και απορροφώνται με τη μορφή αμινοξέων, είτε διέρχονται αδιάσπαστες (UDP) τον πεπτικό σωλήνα και καταλήγουν στα κόπρανα. Η διαδικασία αυτής φαίνεται στην εικόνα 1.

Εικόνα 1. Η τύχη των πρωτεϊνών του σιτηρεσίου στα πρόβατα

Η πεπτές πρωτεΐνες (Metabolisable protein, ΜΡ) είναι ουσιαστικά τα αμινοξέα που απορροφούνται στο λεπτό έντερο και εξαρτάται άμεσα από τη διαθεσιμότητα ενέργειας και αζώτου στη μικροβιακή χλωρίδα της ΜΚ. Η ποσότητα των πεπτών πρωτεϊνών δίνεται από την εξίσωση: MP (g/d) = 0.6375 MCP + DUP. Όπου MCP είναι η ποσότητα της μικροβιακής πρωτεΐνης που παράγεται στη ΜΚ και DUP είναι οι πρωτεΐνες που δεν διασπάστηκαν στη ΜΚ αλλά πέφθηκαν στη συνέχεια και τα αμινοξέα τους είναι διαθέσιμα στο λεπτό έντερο. Ανάλογα με την ποιότητα των πρωτεϊνών του σιτηρεσίου υπάρχει πάντοτε ένα μικρό μέρος τους που διέρχεται τον πεπτικό σωλήνα χωρίς να χρησιμοποιηθεί (UDP) και αποβάλλεται με τα κόπρανα. Θα πρέπει εδώ να τονιστεί ότι στη διατροφή των γαλακτοπαραγωγών προβάτων θα πρέπει να αποφεύγεται η χρησιμοποίηση μη πρωτεϊνικών αζωτούχων ουσιών (π.χ. ουρία) αφού ακόμα και σε πολύ μικρό ποσοστό στο σιτηρέσιο ενδέχεται να προκαλέσουν ηπατικές βλάβες. Γενικά, Οι ανάγκες σε ολικές πρωτεΐνες (ΟΠ) που πρέπει να παρέχονται από το σιτηρέσιο γαλακτοπαραγωγών προβατίνων είναι περίπου 120-125 γρ. ανά χιλιόγραμμο παραγόμενου γάλατος το οποίο έχει ΟΠ 5%. Αν το παραγόμενο γάλα έχει διαφορετική περιεκτικότητα σε ΟΠ τότε η περιεκτικότητα σε ΟΠ του σιτηρεσίου θα πρέπει να τροποποιείται αντίστοιχα. Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι η χρησιμοποίηση των πρωτεϊνών του σιτηρεσίου εξαρτάται άμεσα από τη περιεκτικότητά του σε ενέργεια καθώς και από τον τρόπο χορήγησης του σιτηρεσίου. Στη διεθνή βιβλιογραφία προτείνονται ποσοστά ΟΠ μεταξύ 13% και 14% για προβατίνες οι οποίες παράγουν 1.74 χιλ. γάλατος/ημέρα και έχουν ΣΒ 90 χιλ. και 50 χιλ. αντίστοιχα. Όταν η ποσότητα του παραγόμενου γάλατος είναι 2.6 χιλ./ημέρα τότε τα προτεινόμενα ποσοστά ΟΠ στο σιτηρέσιο είναι 14% και 16.2% για προβατίνες με ΣΒ 90 χιλ. και 50 χιλ. αντίστοιχα. Αν και οι τιμές αυτές μπορεί να αποδειχθούν ικανοποιητικές για τις περισσότερες εκτροφές, εντούτοις έχει βρεθεί ότι σιτηρέσια με 18.0-18.5% σε ΟΠ έχουν ως αποτέλεσμα σημαντικά υψηλότερη γαλακτοπαραγωγή όταν οι διαθέσιμες πηγές πρωτεϊνών του σιτηρεσίου έχουν χαμηλό συντελεστή πεπτικότητας. Το τελευταίο θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ειδικότερα σε ποίμνια όπου υπάρχει μεγάλος αριθμός βελτιωμένων ζώων με υψηλή γαλακτοπαραγωγή. Στα ζώα αυτά η παραγόμενη στη ΜΚ μικροβιακή πρωτεΐνη δεν επαρκεί να καλύψει τις ανάγκες τους σε αμινοξέα και θα πρέπει στο σιτηρέσιο να προσθέτονται πηγές πρωτεϊνών που δεν διασπώνται στη ΜΚ αλλά είναι διαθέσιμες ως αμινοξέα στο λεπτό έντερο (DUP). Στο Πίνακα 3 δίνονται συνοπτικά, εκτός των άλλων, και οι ανάγκες γαλακτοπαραγωγών προβατίνων σε πεπτές πρωτεΐνες (Π.Π.) (AFRC, 1993).

Πίνακας 3. γαλακτοπαραγωγών προβατίνων σε πεπτές πρωτεΐνες, Ca, P

Ανόργανα στοιχεία και βιταμίνες
Αναφέρθηκε παραπάνω ότι τα ειδικά συμπληρώματα (ισορροπιστές) θα πρέπει πάντοτε να συμπεριλαμβάνονται στο σιτηρέσιο των προβάτων. Θα πρέπει όμως να δίνεται ιδιαίτερη σημασία στη ποιότητα αυτών των συμπληρωμάτων και όχι στη τιμή τους κατά τη επιλογή τους για ενσωμάτωση στο σιτηρέσιο. Παρακάτω (Πίνακες 4&5) δίνονται μερικές πληροφορίες για τις αναλογίες που θα πρέπει να τηρούνται κατά την παρασκευή ειδικών συμπληρωμάτων για πρόβατα. Έτσι, θα πρέπει να υπάρχει:

• ορθή αναλογία Ca/P (συνήθως 2:1),
• να προστίθεται θείο (S, συνήθως σε αναλογία με το διαθέσιμο άζωτο: N/S = 14:1),
• να προστίθεται Νάτριο (αλάτι - NaCl, 0,5% στο σιτηρέσιο, 1,5% σε μίγματα συμπυκνωμένων ζωοτροφών)
• να μην προστίθεται Χαλκός (Cu) αφού οι ανάγκες καλύπτονται από τη περιεκτικότητα σε χαλκό των συγκομιζόμενων ζωοτροφών

Πίνακας 4. Ενδεικτικές τιμές αναγκών σε ανόργανα στοιχεία και επίπεδα τοξικότητας για τα πρόβατα

Μακροστοιχεία (% στο ολικό σιτηρέσιο)	Ανάγκες	Τοξικά επίπεδα
Ασβέστιο (Ca)*	0,20-0,80%	-
Φωσφόρος (P)	0,16-0,38%	-
Μαγνήσιο (Mg)	0,12-0,18%	-
Κάλιο (K)	0,50-0,80%	-
Θείο (S)	0,14-0,26%	-
Νάτριο (Na)	0,09-0,18%	-
Ιχνοστοιχεία (σε ppm, γρ./τόνο)
Ιώδιο (I)	0,10-0,80 ppm	50 ppm
Σίδηρος (Fe)	30-50 ppm	500 ppm
Χαλκός (Cu)	7-11 ppm	10-15 ppm
Μολυβδαίνιο (Mo)	0,50 ppm	10 ppm
Κοβάλτιο (Co)	0,10-0,20 ppm	10 ppm
Μαγγάνιο (Mn)	20-40 ppm	1000 ppm
Ψευδάργυρος (Zn)	20-33 ppm	750 ppm
Σελήνιο (Se)	0,10-0,20 ppm	2 ppm
Φθόριο (F)	-	60-150 ppm

Πίνακας 5. Ενδεικτικές τιμές αναγκών σε βιταμίνες για τα πρόβατα (I.U./χλγ. Πεπτής Ξ.Ο)

	Α	D	E*
Προβατίνες σε Ξ.Π. Σχετικά Άρθρα «Εκτροφή Ιπποειδών» 2006-10-25 «Διατροφή γαλακτοπαραγωγών αγελάδων» 2006-06-28 «Λοιμώδες έκθυμα» 2006-05-24 επιστροφή